(na exposición Lugrís. Paredes soñadas)
[Un tento de Rodrigo Osorio]
Posiblemente a razón
fundamental para visitar a exposición Lugrís, paredes soñadas que
Afundación terá na súa sede na Coruña até o vindeiro 3 de
setembro sexa a rara oportunidade de ver a obra Retablo do
descubrimento na súa disposición orixinal.
Forman o dito retablo 13 táboas, 12 delas de 74 x 74 cm. e a central de 272 x 80 cm. Colocadas conforme o seguinte esquema:
Forman o dito retablo 13 táboas, 12 delas de 74 x 74 cm. e a central de 272 x 80 cm. Colocadas conforme o seguinte esquema:
1. 2 7. 8.
3. 4. 13 9. 10.
5. 6. 11. 12.
[Esquema 1]
A orixe da obra
Urbano Lugrís foi o
socio número 3 da Asociación Cultural Iberoamericana da Coruña e,
incluso, formou parte da súa xunta directiva [La noche, 15/02/1955].
A sede da dita asociación foi inaugurada en 1951 e contaba con
varios muráis do pintor do mar, hoxe tristemente desaparecidos. O
director do Instituto de Cultura Hispánica [ICH], Alfredo Sánchez
Bella, gustou tanto deses frescos que encargou a Lugrís parte da
decoración da nova sede madrileña que o ICH estaba a piques de
inaugurar.
Lugrís partiu para
Castilla La Nueva en xullo de 1951 para se encargar desta
obra que
tivo lista o 12 de outubro, data da inauguración do edificio.
O ICH foi mudando de nome e de finalidades despois da morte do dictador Francisco Franco Bahamonde. Dende 2007 o organismo chámase Agencia Española de Cooperación Internacional para el Desarrollo [AECID]. Tamén a obra de Lugrís, nalgunha das reformas do edificio, abandonou a súa ubicación orixinal no recibidor para rematar na biblioteca da AECID onde as táboas perderon a súa disposición orixinal.
Afortunadamente
consérvase unha testemuña gráfica da primeira disposición das
táboas, unha fotografía publicada na páxina 11 do xornal ABC o 21/10/1951.
No ano 2014 visitei
a biblioteca para ver por vez primeira ao vivo esta obra de Urbano
Lugrís; as súas táboas xa estaban colocadas aliñadas e noutra
orde [esquema 2]:
 |
| Foto ABR, 29/04/2014 |
 |
| Foto ABR, 29/04/2014 |
 |
| Foto ABR, 29/04/2014 |
3; 2; 1; 4; 5; 13;
6; 7: 8 ; 9; 10; 11 e 12
[Esquema 2]
Amáis a nova
disposición nin siquera conservaban a simetría orixinal e a táboa 6
pasa da esquerda á dereita da nai, desequilibrando o conxunto.
Por iso saudei con
ledicia o xeito na que a fundación decidira exhibir o retablo
recreando a disposición orixinal de 1951, pero tras ver a foto vin
que o comisario optara por unha nova orde, concretamente:
 |
|
A disposición das
táboas na exposición Lugrís, paredes soñadas. [Foto de María
José Blanco Conde, conservadora da colección da AECID ]
|
3. 2. 1. 4.
5. 6. 13 7. 8.
9. 10. 11. 12.
[Esquema 3]
No
texto do catálogo atopamos sorpredentemente unha fotografía coa
disposición orixinal das táboas e unha excusatio non petita
do responsable:
 |
|
A disposición do
retablo no mes de xullo de 1952 [Foto do arquivo do AECDI tomada da
ciberbitácora La reina de los mares, de María José Blanco Conde]
|
[...] por esa imagen antigua se conoce también la disposición original de las piezas: en el centro se encontraba la Virgen y a cada uno de los lados se disponían seis tablas, colocadas en tres filas de a dos. [María José] Blanco [Conde, a conservadora da colección da AECID] precisa que, hoy día, “las tablas están numeradas por detrás indicando su disposición y lectura”. Sin embargo, la composición que marcan esos números no se correponde con la original que se aprecia en la fotografía arriba referida.
Semella unha
«xustificación» do autor do catálogo para colocar as táboas na
disposición orixinal duplamente documentada pero, como se pode
comprobar cos meus esquemas, en case que nada se semellan a
composición primeira do retablo coa orden ventureira que lle deron
as súas táboas na exposición de Afundación.
De feito, das dúas
disposicións dedúcense que os ordenadores parten de dous xeitos de
lectura ben diferentes. Lugrís pensou nun formato de dúas páxinas
primeiro debían verse as táboas da esquerda de arriba a abaixo e de
esquerda a dereita e logo as táboas da dereita, no mesmo sentido.
Mentres que pola súa banda, o comisario da exposición concibe a
obra como un todo na que os cadros deben lerse de esquerda a dereita
e de arriba a abaixo ignorando a táboa central e decide (malia o que
di no catálogo) conservar a orde que lle deron as táboas as persoas
que a colocaron na biblioteca madrileña nunha disposición liñal.
É dificil tirar
unha narratividade total entre as distintas escenas que Lugrís
pinta, aínda que as series 3, 4, 5 e 6 [Cristobal Colón na súa
casa mirando o mar; as tres carabelas surcando o océano; un pau
maior ao que se achegan os paxaros do novo mundo e a terra con
plantas tropicais que lles agarda] e 7 e 8 [un conquistador (Hernán
Cortés?) presto para a batalla e as súas naos ardendo na praia] só
poderían ter sentido se a orde de lectura é a orixinal.
O certo é que nada
(ningunha razón artística ou histórica) xustifica a muda da orde
das táboas e semella necesario que os responsables da exposición
volten ao retablo a súa ben documentada composición orixinal para
que os espectadores podamos intentar tirarlle sentido as táboas de
Urbano Lugrís tras velas como as concibiu.
A homenaxe a
Francisco Miguel. Un pequeno acto revolucionario de Urbano Lugrís
A táboa número 4
deste retablo ten no seu primeiro plano un híbrido de flor e
cataventos de xoguete dentro dunha das típicas arquitecturas
metafísicas de Urbano Lugrís. O fondo ocúpao un mar sen tempo por
cuxa liña do horizonte avanzan tres carabelas cara o novo mundo.
En principio nada
chama a atención nesta táboa pero nela Lugrís deixou un pequeno
aceno de protesta frente aos que lle encargaran a obra. Traballar
para un organismo da dictadura non era fácil para un pintor que nos
anos 20 estivo vencellado a distintos movementos nacionalistas
[Irmandade Nacionalista Galega e a Mocidade Cultural Galega] que
estivo preso en 1930 no cárcere Modelo de Madrid por asinar o
Manifesto de intelectuais e artistas a prol da Repúblico e que
participou nas Misiones Pedagógicas organizadas polo Ministerio de
Educación durante a II República. El mesmo dicía
[S]e o meu pai vivira e me vira facer isto. Matábame
segundo lle contou
Isaac Díaz Pardo a Antón Patiño. Para Lugrís colaborar cos seus
inimigos foi un dos principais motivos de anguria e dor, a razón
última que probablemente lle fixo esconderse nun mundo interior
luminoso e mítico e tras unha máscara de histrionismo pola que
rematou sendo coñecido.
Pero nesta taboa 4
que Luis Rei identifica co título Carabelas no seu catálogo de
1989, Lugrís rememora a un dos seus mestres e amigos que foi
despiadadamente torturado [cortáronlle as mans como máxima pena
para un pintor] e asasinado polos golpistas en 1936: Francisco
Miguel, concretamente o seu cadro de 1930, Cataventos de xoguete.
 | |
| Cataventos de xoguete, 1930. Fonte da imaxe Entre vanguardias. Francisco Miguel pintor gallego y mexicano. Instituto Nacional de Bellas Artes de México. 1999. |
Francisco Miguel foi
un pintor coruñés nacido no 1897 que viviu en París e México e
voltou a súa cidade natal no 1935 para morrer asasinado polos
golpistas. Coincidiu con Lugrís nas tertulias que se celebraban no
taller de Luis Huici. Parte da súa obra ten unha influencia evidente
na de Urbano Lugrís.
Outro pintor
coruñés, Xabier Correa Corredoira, escribiu o 21 de xuño de 2007
nun dos seus cadernos de traballo:
Tras cortarlle as santas máns a Francisco Miguel os verdugos da Guardia Civil descubriron que seguía a pintar cos muñóns, ca face e ca língoa. E tras o visto machacáronlle a cabeza a culatazos. Foi entonces cando a mar, as cunchas e as nubes que el pintaba revolverónse e decidiron ser eternas nas outras máns de Urbano Lugris, o de Sada, e de Manuel Rivas, o de Elviña.
Lugrís quizá para
soportar a humillación que supoña traballar para o seus inimigos
quixo deixar a esencia do seu mestre no corazón dunha institución
franquista -o estado que o asesinara tras torturalo- para que a arte,
a beleza, a intelixencia estivera sobre a barbarie. E aquí está a
taboa 4, Carabelas, para lembrarnos o que fan os criminais coa
beleza.
P.S.
P.S.
Se queren ler unha crítica moi ben fundada da dita exposición lean O Lugrís que eu querería ver, de Manuel López Foxo que publicou Sermos Galiza o 19/04/2017
